Quách Xân - Người thầy của đồng bào miền núi Quảng Nam

Sinh ra trong một tộc họ có tinh thần hiếu học và yêu nước ở thôn Hà Dục Tây (xã Đại Lãnh, huyện Đại Lộc), Quách Xân là người đầu tiên của huyện đỗ tiểu học Pháp - Việt tại Hội An và tốt nghiệp bằng thành chung loại ưu tại trường Quốc học Huế năm 1935. Sau khi tốt nghiệp thành chung, ông được bổ nhiệm về quê dạy học tại trường Tiểu học Mỹ Hòa; đến năm 1939 chuyển vào dạy học tại Phan Rang (tỉnh Ninh Thuận). Trong phong trào dân chủ 1936 - 1939, là người được tiếp cận với nhiều sách báo tiến bộ, ông đã đưa vào giảng dạy tư tưởng dân chủ, tiến bộ, từ đó khơi gợi trong tầng lớp thanh niên, học sinh tinh thần yêu nước. Cũng vì vậy mà ông bị giặc Pháp bắt giam, sau đó giải về quản thúc tại nhà lao Hội An.

Sau ngày Nhật đảo chính, Quách Xân ra tù và tham gia Tổng khởi nghĩa tháng Tám năm 1945 tại địa phương. Cách mạng thành công, với kinh nghiệm trong nhiều năm giảng dạy, ông được phân công làm hiệu trưởng trường Tiểu học Trần Quốc Toản (tổng Đại An Thượng, huyện Đại Lộc). 

Những năm chống Pháp và Mỹ, ông đã gắn bó cuộc đời mình với phong trào cách mạng ở miền núi Quảng Nam rồi Tây Nguyên. Các tên gọi như thầy Trợ Xân, anh Bảy Thảo, ông A-xốp, A-ma-hoa nói lên sự gần gũi của ông với đồng bào các dân tộc miền núi. Ông có lúc là hình ảnh một cán bộ huyện đội lăn lộn trong vùng tạm chiếm; khi là một ông A-xốp ở trần, đóng khố, cầm dụ, hòa mình vào đời sống của đồng bào các dân tộc miền núi để vận động cách mạng; hay một ông Bảy Thảo đi khắp các bản làng để thực hiện công trình phiên âm và biên soạn chữ Cơ Tu, một thầy Trợ Xân thân yêu…

Khi được điều lên công tác ở Tây Nguyên cuối năm 1950, với chức vụ Bí thư huyện Lăk, rồi Trưởng đoàn xây dựng xã điểm của tỉnh Đắc Lắc, ông đã vượt mọi khó khăn gian khổ, đói cơm lạt muối bám dân, học tiếng dân tộc, hòa mình với đồng bào để nắm đặc điểm, tình hình, tìm hiểu tập quán, đời sống, vận động giác ngộ bà con nghe theo Đảng, Bác Hồ. Ông đã tạo nên sự đoàn kết, giúp nhân dân dần xóa bỏ tập tục lạc hậu, phát triển sản xuất xây dựng cuộc sống mới, ủng hộ Việt Minh chống Pháp. Qua đó, ông đúc kết, rút kinh nghiệm giúp cấp trên nghiên cứu chỉ đạo nhân rộng ra nhiều địa phương khác trong tỉnh.

Những năm cuối thời kỳ chống Pháp, với cương vị là Ủy viên Ban Cán sự miền tây Quảng Nam, Bí thư Huyện ủy Bến Hiên, ông dành nhiều thời gian tìm hiểu đời sống đồng bào các dân tộc, góp phần tạo mối quan hệ đoàn kết giữa các dân tộc cùng chung chiến hào chống giặc ngoại xâm. Một trong những việc làm hết sức có ý nghĩa của ông lúc bấy giờ là chủ trì tổ chức thành công Đại hội đoàn kết các dân tộc toàn huyện Bến Hiên, tổ chức tại xã Tơuôih (nay là xã Kà Dăng, huyện Đông Giang). Sau khi học tập, nắm rõ chủ trương chính sách dân tộc của Đảng, nghe phân tích, phê phán tác hại tập tục lạc hậu gây mất đoàn kết, làm nguy hại đến sản xuất và đời sống tinh thần của đồng bào, đại biểu dự đại hội đã đi đến nhất trí tổ chức lễ ăn thề: đoàn kết, quyết tâm xóa bỏ “giặc mùa”; nghe theo lời Đảng, lời Bác Hồ đoàn kết làm ăn, xây dựng cuộc sống văn hóa mới…

Trong những năm đầu chống Mỹ, ông đã lăn lộn, đồng cam cộng khổ với đồng bào, bám làng lãnh đạo phát triển phong trào, góp phần xây dựng miền núi Quảng Nam giữ vững địa bàn vùng căn cứ cách mạng. Ông tự học hỏi để nói được tiếng dân tộc Cơ Tu, Ca Dong, Mơ Nông. Đặc biệt, ông mày mò nghiên cứu phiên âm tiếng Cơ Tu thành chữ viết theo mẫu tự La tinh rồi tổ chức mở lớp dạy học chữ Cơ Tu cho cán bộ, đảng viên, thanh niên huyện Bến Giằng, Bến Hiên để tạo thuận lợi cho việc tuyên truyền giáo dục nhân dân và đào tạo cán bộ người dân tộc phục vụ lâu dài trong phong trào miền núi. Từ thành công trong phiên âm chữ Cơ Tu, ông tiếp tục cùng Ban Cán sự miền tây nghiên cứu phiên âm chữ Ca Dong và mở lớp dạy chữ cho đồng bào Ca Dong huyện Trà My. Khi đồng bào biết chữ, Ban Cán sự miền tây Quảng Nam cho ra tờ tin Gung Dưr (Vùng lên) in song ngữ bằng chữ phổ thông và Cơ Tu và tờ tin Prudương (Vùng lên) in chữ phổ thông và chữ Ca Dong để tuyên truyền đường lối của Đảng đến tận các làng. Đây là tờ tin đầu tiên ở miền núi Quảng Nam và đặc biệt là lần đầu tiên tiếng Cơ Tu và Ca Dong được phiên âm trên báo chí cách mạng.

Việc nghiên cứu, phiên âm thành công chữ viết cho đồng bào Cơ Tu và Ca Dong, đã góp phần làm thay đổi đời sống văn hóa ở miền núi. Đồng bào cho rằng “cái chữ” quý hơn mọi của cải, và là sự hãnh diện của dân tộc. “Việc xây dựng chữ viết các dân tộc tạo điều kiện để sự nghiệp GDĐT ở vùng miền núi phát triển tốt đẹp, là thành quả nhiều năm gắn bó, đồng cam cộng khổ của một số cán bộ miền xuôi được phân công cắm rễ ở đây để xây dựng căn cứ. Người có công đầu là ông Quách Xân, một thầy giáo tiểu học được đào tạo trong trường sư phạm của Pháp, một trí thức yêu nước, sớm giác ngộ cách mạng...”. (Địa chí Quảng Nam - Đà Nẵng).

Tháng 1.1958, Ban Cán sự miền tây Quảng Nam và Huyện ủy Bến Giằng quyết định thành lập đội vũ trang Bến Giằng gồm 10 thanh niên người dân tộc, do Quách Xân và Nguyễn Công Ba chỉ huy. Sau thời gian huấn luyện, với vũ khí trang bị là cung nỏ tự chế của đồng bào, đội tổ chức đánh vào khu hành chính Thạnh Mỹ, hỗ trợ cho phong trào đấu tranh chính trị của đồng bào Padương phá khu dồn trở về làng cũ làm ăn. Đây là một trong những hoạt động mang tính võ trang đầu tiên ở miền núi Quảng Nam trong thời chống Mỹ, phá hỏng âm mưu dồn dân của Mỹ - Diệm ở miền núi.

Năm 1983, khi về hưu, ông đã có nhiều bài viết giới thiệu về những đặc trưng văn hóa, tham gia nhiều ý kiến nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của đồng bào các dân tộc miền núi Quảng Nam; nghiên cứu, bổ sung hoàn chỉnh bộ chữ viết tiếng Cơ Tu. Với những đóng góp của mình đối cho sự nghiệp cách mạng các dân tộc miền tây Quảng Nam, Quách Xân đã để lại cho các dân tộc miền núi Quảng Nam hình ảnh người thầy, người chiến sĩ cách mạng tận tụy, gần gũi.

Lê Năng Đông

Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Quảng Nam
Theo: Lịch sử Đảng bộ Quảng Nam - Đà Nẵng (1930 - 1975)
và Quảng Nam - những tấm gương cộng sản, tập 3.